Mikołaj Zajączkowski urodził się 24 kwietnia 1897 r. w Sewerynówce (parafia meżyrowska) na Podolu (Ukraina). Był synem Romualda i Józefy z domu Taraszowskiej. Dzieciństwo spędził w Końskich. Jego rodzinny dom to budynek będący obecnie siedzibą Przedszkola nr 1 przy ul. Krakowskiej w Końskich.

Po uzyskaniu stosownych kwalifikacji podjął pracę pedagogiczną. W latach 1922 – 1948 (z wyłączeniem pobytu w obozach koncentracyjnych) był nauczycielem rysunku, prac ręcznych – zajęć technicznych w Państwowym Gimnazjum Męskim im. św. Stanisława Kostki w Końskich (od 1937 r. do 14.07.1945 r. nosiło ono nazwę Państwowe Gimnazjum i Liceum im. św. Stanisława Kostki w Końskich). Oprócz tego był m.in. wychowawcą klas, zawiadowcą zbiorów rysunkowych i opiekunem pracowni zajęć prak­tycznych.

Na podkreślenie zasługuje jego pełna pasji opieka nad uczniami zaintere­sowanymi spadochroniarstwem i chętnymi do nauki pilotażu. W latach 1935-1937 Powiatowym Komitetem Szybowcowym w Końskich kierował dyrektor gimnazjum Józef Lambert. Prezesem koła gimnazjalnego był w tym czasie uczeń klasy VIII Henryk Podkowiński. Opiekę nad Kołem Szybowcowym oraz jego pracami sprawował właśnie Mikołaj Zajączkowski. Koło miało też swój Zarząd, w skład którego wchodzili uczniowie – delegaci poszczególnych klas. Koło gimnazjalne liczyło wtedy 62 członków. Posiada­ło też swoje sekcje: jedną przy gimnazjum w Skarżysku, liczącą 34 członków, a drugą w Opocznie, liczącą 46 członków. Głównym celem pracy w nim było przygotowanie spośród uczniów osób zdolnych do służby wojskowej w lotnictwie i spadochroniarstwie. Członkowie uczestniczyli w kursach teoretycznych, gdzie zdobywali potrzebną wiedzę z zakresu lotnictwa oraz w kursach praktycznych szybownictwa i spadochroniarstwa. Podczas tych ostatnich członkowie sekcji spadochroniarskiej oddawali najpierw skoki z wieży w Kielcach, a później ćwiczyli się w skokach z samolotu.

Przy Kole Szybowcowym istniała też modelarnia lotnicza, którą z wielkim zaangażowaniem opiekował się Mikołaj Zajączkowski. Pod jego kierownictwem wyniki uczniów były coraz lepsze. Dowodem tego m.in. było zdobycie przez modelarzy Koła Szybowcowego II miejsca na wojewódzkich zawodach modelar­skich w 1938 r. Koło posiadało własną szkołę szybowcową w Baryczy, z własnym sprzętem do nauki latania (m.in. 3 własne szybowce, hangar i niezbędny sprzęt szkoleniowy) oraz tereny przydzielone do dyspozycji przez Dowódcę Okręgu Korpusu w Łodzi. W 1935 r. wyszkolono w tej szkole 7 pilotów szybowcowych. Koło prowadziło również własną bibliotekę, liczącą ponad 120 tomów. Szkoła szybowcowa działała do wybuchu II wojny światowej.

Efektem działalności Koła było wyszkolonych 40 pilotów szybowcowych. Część z nich brała udział w wojnie jako lotnicy w Polsce, Francji i w Anglii, jak choćby kpt. Tadeusz Czerwiński (dowódca dywizjonu myśliwskiego 306 – zginął 22 sierpnia 1942 r. nad Francją, czy por. Stanisław Wielgus z dyw. 308 – przez wiele lat był sekretarzem w Kole, zginął nad kanałem La Manche).

Mikołaj Zajączkowski aktywnie włączył się podczas okupacji w dzia­łalność konspiracyjną. W 1940 r. na terenie powiatu koneckiego rozpoczął działalność Obwód Końskie ZWZ, który otrzymał kryptonim „Metz”. Po przejęciu w 1941 r. łączności z Okręgiem Bronisław Ejgird „Szary”, „Molenda” wyznaczył skrzynki wymiany poczty. Jedna z nich, przeznaczona m.in. do przesyłania poczty „w dół”, do placówek terenowych, uruchomiona została w punkcie kontaktowym (skrzynka osobowa i pocztowa) w sklepie żelaznym przy ul. Berka Joselewicza (obecnie ul. Strażacka). Obsługiwał ją pracujący w nim Mikołaj Zajączkowski. Poprzez niego kierownictwo ZWZ/AK nawiązy­wało i utrzymywało kontakt z innymi nauczycielami. Brał udział w tajnym nauczaniu młodzieży gimnazjalnej. Należał też do BCh, aż do chwili aresztowania go wraz z wieloma innymi mieszkańcami Końskich, pod­czas pacyfikacji przeprowadzonej przez Niemców o świcie 20 sierpnia 1943 roku[1]. Wśród nich było wielu lekarzy, nauczycieli oraz niemal cała obsada Dowództwa Obwodu. Do obozu w Auschwitz przywieziono go 23 sierpnia 1943 r., wraz z wieloma innymi aresztowanymi, m.in. z Janem Jankowskim (nr obozowy 138 138). Numer obozowy Mikołaja Zajączkowskiego to 138139[2]. Następnie przebywał w obozach: Oranienburg, Sachsenhausen i prawdopodobnie w stalagu niedaleko miejsco­wości Barth. Na wolność wyszedł 1 maja 1945 r. Łącznie w obozach przebywał 19 miesięcy i 6 dni. Do Polski powrócił 27 maja 1945 r. Ukończył studia wyższe.

Mikołaj Zajączkowski w latach 1951 – 1955 pełnił funkcję dyrektora Szkoły Zawodowej w Końskich.

Mikołaj Zajączkowski był bardzo uzdolniony malarsko. W 1959 r. ekspono­wał swoje prace na wystawie w budynku dawnej „Polonii” przy ul. Kilińskiego (obecna ul. Łazienna).

W 1925 r. Mikołaj Zajączkowski założył rodzinę – 27 sierpnia tego roku wziął ślub z Franciszką Bieńkiewicz (córką Ottona Bieńkiewicza i Michaliny, z domu Ziembickiej; urodzoną 17.09.1900 r. w mieście Bar, zm. 20.03.1967 r. w Końskich), nauczycielką szkół powszechnych. Mieli dwoje dzieci: Janinę Annę (ur. 12.07.1926 r., zm. 22.03.2005 r.), po mężu Siewniak i Waldemara Stefana (ur. 29.07.1930 r. w Końskich, zm. 04.12.2008 r. w Skarżysku-Kamiennej). Córka Janina podczas wojny była łączniczką (ps. „Iskra”) w oddziale AK Antoniego Hedy „Szarego”.

Mikołaj Zajączkowski zmarł 2 września 1962 r. w swoim domu przy ul. Krakowskiej w Końskich. Spoczywa na cmentarzu parafialnym w Końskich.

[1] Kacperski B., Wroniszewski J.Z., Końskie i powiat konecki 1939 – 1945. Cz. 3, Konspiracja konecka 1939-1943, Końskie 2005, s. 55, 108, 184.

[2] Muzeum w Auschwitz, informacja o więźniach.

Źródła:

• Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau.
• Kacperski B., Wroniszewski J.Z., Końskie i powiat konecki 1939 – 1945. Cz. 3, Konspiracja konecka 1939-1943, Końskie 2005.