Wroniszewski Józef Kazimierz „Okoń”, „Konrad”.

Syn Stanisława i Michaliny z d. Cok, urodził się 13 lutego 1925 r. w Kaliszu. Miał dwóch braci: Jana Zbigniewa (ur. 1921 r.) i Bartłomieja (ur. 1928 r.). Lata 1927–1928 spędził w Szarbsku nad Pilicą. Następnie rodzina Wroniszewskich mieszkała w Przedborzu, gdzie uczęszczał do szkoły powszechnej. W 1934 r. przenieśli się z rodziną do Końskich, gdzie dokończył edukację na poziomie podstawowym. W 1936 r. rozpoczął naukę w Państwowym Gimnazjum i Liceum im. św. Stanisława Kostki w Końskich.

W chwili wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939 r. był uczniem III klasy gimnazjum. Maturę uzyskał w 1943 r. na tajnych komple­tach, zaliczając konspiracyjnie III i IV klasę gimnazjum.

W konspiracji działał od początku wojny, występując pod pseudonimem „Okoń”. Początkowo pełnił funkcję łącznika. W maju 1940 r. wciągnięty został przez starszego brata Jana Zbigniewa „Znicza” do szkolnej konspiracji pn. Gimnazjalna Drużyna Bojowa. „Znicz” angażując się od lutego 1941 r. w pracę Referatu II (Wywiadu) Komendy Obwodu ZWZ Końskie, w ramach swoich obowiązków na przełomie lutego i marca 1941 r. zorganizował złożone z młodszych kolegów szkolnych dwie grupy obserwatorów, których zadaniem była obserwacja ruchu Wehrmachtu, zmierzającego w kierunku frontu wschodniego. Jednym z członków grup obserwacyjnych był Józef Kazimierz Wroniszewski „Okoń”. Dodatkowo uczestniczył w prowadzonej przed drużynę działalności propagandowo- sabotażowej. Wiosną 1942 r. nowy dowódca drużyny kpr. Stanisław Rozdziałowski „Kruk” przeprowadził podstawowe szkolenie wojskowe oraz szkolenie z zakresu kursu kompanii ciężkich karabinów maszynowych.

Od listopada 1942 r. do kwietnia lub maja 1943 r. Józef Kazimierz Wroniszewski zaangażował się w następne działania starszego brata, który wówczas kierował Referatem VI (Biuro Informacji i Propagandy) Komendy Obwodu AK Końskie. Razem z kolegą Władysławem Bańburą „Bańką” prowadzili stały nasłuch radiowy dla celów organizacyjnych. Na podstawie uzyskanych informacji wspólnie redagowali i wydawali konspiracyjny dwutygodnik „Sprawy Polskie”, ukazujący się na terenie Obwodu AK Końskie.

Od grudnia 1942 r. do wiosny 1943 r. był uczestnikiem Kursu Podchorążych Piechoty, zorganizowanego przez Komendę Obwodu AK Końskie. Szkolenie prowadził plut. pchor. Bronisław Wieczorkiewicz „Wilk”, dowódca wywiadu kolejowego obwodu. Po ukończeniu kursu i zdaniu egzaminów, w czerwcu 1943 r. awansowany został do stopnia kaprala.

Wiosną 1943 r. wszedł w skład tworzonego w tym czasie Oddziału Dywersji Bojowej podporządkowanego „Kedywowi” Komendy Obwodu AK Końskie, którego dowódcą był kpr. pchor. lotn. Zygmunt Wyrwicz „Cumulus”, a następnie kpr. pchor. Kazimierz Chojniarz „Wacek”.

Funkcjonujący w konspiracji miejskiej Oddział Dywersji Bojowej 12 lipca 1942 r. został zdekonspirowany. Jego członkowie natychmiast musieli opuścić Końskie. Ze względów bezpieczeństwa „Okoń” zmienił pseudonim na „Konrad”. Wszyscy żołnierze przenieśli się do lasu, gdzie utworzyli oddział partyzancki pod dowództwem kpr. Tadeusza Jencza „Księdza”, „Allana”. W okresie od 12 lipca do 19 sierpnia 1943 r. działali przede wszystkim w zakresie sabotażu, rozbijając sprzęt żniwny oraz spółdzielnie rolnicze i mleczarskie działające na rzecz Niemców. Ponadto rozbili kilka urzędów gminnych, niszcząc akta kontyngentowe.

Nocą 19/20 sierpnia 1943 r. Oddział Dywersji Bojowej dołączył do II Zgrupowania Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury” pod dowództwem cichociemnego ppor. Waldemara Szwieca „Robota”. Obie grupy wspólnie wykonały akcję na pociąg towarowy na stacji Wąsosz Konecki. Po udanej zasadzce oddział kpr. „Allana” wszedł na stałe w skład II Zgrupowania „Robota”, stanowiąc 3 pluton „konecki”. Kpr. Józef Kazimierz Wroniszewski „Konrad” przeszedł cały szlak bojowy II Zgrupowania, biorąc udział w akcjach na Końskie (31 sierpnia / 1 września 1943 r.), pod Wólką Plebańską (4 września 1943 r.), pod Smarkowem (13 września 1943 r.), walcząc z II obławą na Wykusie (16 września 1943 r.), obławą w Wielkiej Wsi (14 października 1943 r.) oraz III obławą na Wykusie (28 października 1943 r.). W Zgrupowaniach „Ponurego” przebywał aż do zimowego rozformowania oddziałów.

Prawdopodobnie 3 listopada 1943 r., po powrocie II Zgrupowania w Lasy Niekłańskie, „Konrad” ze „Zniczem” zostali zwolnieni z oddziału i przeszli na zimowe „meliny”. Udali się do Szarbska nad Pilicą, gdzie przebywali 1,5 miesiąca. Aresztowani zostali 23 grudnia 1943 r. na „melinie” w Szarbsku podczas jednej z niemieckich obław. Nie znaleziono przy nich broni, co uratowało im życie. Zostali przewiezieni do Końskich i osadzeni w miejscowym więzieniu. Po przesłuchaniach, 1 lutego 1944 r. braci przewieziono do więzienia Gestapo w Radomiu.

Po śledztwie w radomskim Gestapo 12 marca 1944 r. wysłano Wroniszewskich transportem kolejowym do niemieckiego obozu koncentra­cyjnego KL Gross-Rosen. Po dwutygodniowej kwarantannie przesłano ich do filii KL Auschwitz w Świętochłowicach – Zgodzie (KL Eintrachthütte). 4 grudnia 1944 r. wywiezieni zostali do KL Mauthausen, a 28 grudnia 1944 r. wysłani kolumną pieszą do KL Gusen II. Pracowali tu m.in. w sztolniach Góry Sant Georgen, gdzie produko­wane były myśliwce Messerschmitt. Niezwykłe jest, że trudy i cierpienia we wszystkich obozach przetrwali razem. Ani na chwilę nie zostali rozdzieleni w przypadkowo dobieranych listach transportowych, czy też podczas obozowych apeli. Gehenna Wroniszewskich skończyła się 5 maja 1945 r., gdy oswobodził ich oddział US Army z grupą uzbrojonych więźniów z KL Mauthausen.

Po opuszczeniu obozu i prawie trzymiesięcznym pobycie w Linzu bracia Wroniszewscy w ostatnich dniach lipca 1945 r. powrócili do Końskich. Po kilkumiesięcznym pobycie w Końskich, zdecydowali się aplikować na studia na Uniwersytecie Łódzkim. W związku z tym 7 września 1945 r. Józef Kazimierz Wroniszewski zwrócił się do Zarządu Miejskiego w Końskich z prośbą o wystawie­nie „świadectwa lojalności” niezbędnego do przedsta­wienia władzom uniwersytec­kim. Po kilku dniach uzyskał stosowne zaświad­czenie, w którym napisano, że „jest tu [w Końskich] znany jako lojalny obywatel w stosunku do Narodu i Państwa Polskiego” podpisał przewodni­czący Miejskiej Rady Narodowej w Końskich.

Przebywając w Końskich Wroniszewscy zgłosili swój akces do PSL organizowanego wówczas przez Antoniego Piwowarczyka „Wąsowicza”, zastępcę komendanta Obwodu AK Końskie z ramienia BCh. Otrzymali od niego także fałszywe potwierdzenie przynależności do Batalionów Chłopskich, co miało zmylić funkcjonariuszy UB gromadzących informacje o wojennej przynależności do AK. Razem z innymi członkami BCh Wroniszewscy ujawnili się przed Komisją Likwidacyjną ds. byłej AK przy WUBP w Łodzi.

W październiku 1945 r. bracia wyjechali do Łodzi. Józef Kazimierz immatrykulował się na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Studia ukończył w 1949 r. Równocześnie pracował jako ekonomista.

W trakcie swojego pobytu w Łodzi inwigilowany był przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego jako członek rozwiązanego PSL. Prowadzono przeciwko niemu tajne śledztwo w żargonie ubeckim nazywane „kwestio­nariuszem ewidencyjnym”.

Półtora roku w niemieckich obozach koncentracyjnych odbiło się na zdrowiu Kazimierza. Zmuszony był do przerwania pracy i długotrwałego leczenia wyniszczonego organizmu. W 1955 r. uzyskał rentę i status inwalidy wojennego. Od tego momentu zajmował się pracą literacką i naukową, uwieńczoną szeregiem publikacji książkowych i czasopiśmienni­czych. Zadebiutował w 1965 r. serią opowiadań w miesięczniku „Twórczość”. W następnych latach jego zainteresowa­nia skupiły się wokół II wojny światowej, ze szczególnym uwzględnieniem warszawskiej dzielnicy Ochota. Przez szereg lat gromadził materiały i opracowy­wał historię obrony stolicy we wrześniu 1939 r., martyrologię jej mieszkańców, dzieje konspiracji warszawskiej i jej udział w Powstaniu Warszawskim. Opubliko­wał sześć opracowań varsavianistycznych poświęconych tej tematyce, w której do końca życia był niekwestionowanym autorytetem: Ochota 1944 (Warszawa 1970), Ochota 1939–1945 (Warszawa 1976), Barykada września. Obrona Warszawy w 1939 roku, (Warszawa 1984, 2009, 2011), Ochota od Września do Sierpnia (Warszawa 1994), IV Obwód Armii Krajowej Ochota Okręg Warszawa (Warszawa 1997) oraz Ochota Okęcie. Przewodnik historyczny po miejscach walk i pamięci z lat 1939–1944 (Warszawa 2002).

Prócz pracy literackiej zaangażowany był w działalność wielu organizacji i stowarzyszeń, m.in. przez wiele lat pełnił funkcję wiceprzewod­ni­czącego Komitetu Opieki nad Pomnikami Walk i Męczeństwa w dzielnicy Warszawa-Ochota, gdzie mieszkał do końca życia. Był także inicjatorem budowy słynnego pomnika – barykady przy zbiegu ulic Grójeckiej, Stefana Banacha i Bitwy Warszawskiej 1920 roku, którą mijamy wjeżdżając do centrum stolicy od południa.

Poza opracowaniami naukowymi zmierzył się także z pisarstwem beletry­stycznym, podchodząc z dużym dystansem do własnych wspomnień. Jak sam wspominał, „stanowiły transpozycję literacką własnych przeżyć autora z lat wojennych, czyli z terenu Konecczyzny”. W 1978 r. wydał zbeletryzowaną powieść Kto przeżyje, kto przeżył. Pierwowzorem książkowych postaci byli żołnierze II Zgrupowania ppor. „Robota”. Można sądzić, że jego interpretacja wojennych losów była niezwykle trafna i ukazywała nieznaną, romantyczną i uduchowioną stronę konspiracji. Z kolei w 1982 r. w zbiorze opowiadań Różdżka Jessego, przedstawił życie Żydów pod niemiecką okupacją w małym prowincjonalnym miasteczku. Książkowy sztetl przypominał Końskie, miasto młodości autora.

Od końca lat sześćdziesiątych XX w. Józef Kazimierz Wroniszewski angażował się w działalność nieformalnego i niezależnego Środowiska Świętokrzy­skich Zgrupowań Partyzanckich Armii Krajowej „Ponury”–„Nurt”, spotykającego się corocznie na Wykusie w Puszczy Świętokrzyskiej, gdzie w 1943 r. obozowały oddziały AK. Do 1981 r. był także członkiem Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, z którego wystąpił po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego.

W latach osiemdziesiątych weterani II Zgrupowania („robotowcy”) podjęli się licznych inicjatyw upamiętnienia swoich poległych kolegów na Ziemi Koneckiej. Oprócz kilkunastu pomników w miejscach walk, widocznym do dzisiaj efektem ich działań była odbywająca się od 1984 r. uroczystość pn. „Konecki Wrzesień”, do której powstania przyczynił się m.in. J. K. Wroniszewski.

W drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX w. w związku z zaanga­żowaniem się w organizację „Koneckiego Września”, Józef K. Wroniszewski napisał „Modlitwę wiernych Ziemi Koneckiej” i „Modlitwę wiernych parafii niekłańskiej”. Przy współpracy J. Skalskiego i prawdopodobnie w drukarni „Kuriera Polskiego” wydał także anonimowo, w drugim obiegu, trzy wersje przewodnika śladami „Robota” i jego żołnierzy (mapa i dwie broszury), kolportowanego podczas koneckich uroczystości. Dochód z ich sprzedaży przeznaczony był na budowę akowskich pomników.

Jako członek Środowiska „Ponury”–„Nurt” pod koniec lat osiemdzie­siątych „Konrad” zaangażował się także w przygotowania do uroczystości powtórnego pogrzebu mjr. Jana Piwnika „Ponurego”. W 1988 r. wszedł w skład warszawskiego zespołu roboczego, odpowiadającego za organizację pogrzebu (ponadto działał zespół starachowicki i nowogródzki). Wszystkie grupy podlegały seniorowi Środowiska kpt. Stanisławowi Pałacowi „Mariańskiemu”.

Po 1989 r. dalej był aktywny w Środowisku Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury”–„Nurt”, które stało się podwaliną dla utworze­nia Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej. 12 lutego 1991 r. otrzymał legitymację człon­kowską ŚZŻAK. Pełnił także funkcję członka Zarządu Środowiska „Ponury”–„Nurt”.

Od końca lat dziewięćdziesiątych XX w. razem z bratem Janem Zbigniewem „Zniczem” poświęcił się uzupełnieniu sześciotomowego opracowania poświęco­nego konspiracji w powiecie koneckim, współtwo­rząc Konecką księgę pamięci. Opracowanie stanowi dokładny indeks niemal wszystkich Konecczan zaangażowa­nych w działalność Polskiego Państwa Podziemnego w czasach II wojny światowej.

W uznaniu zasług Józefa Kazimierza Wroniszewskiego „Konrada” na rzecz Końskich Rada Miejska w Końskich nadała mu 3 września 2005 r. tytuł Honorowego Obywatela Gminy Końskie. Razem z nim tytuł ten otrzymali jego starszy brat Jan Zbigniew Wroniszewski „Znicz” oraz ks. infułat Bonifacy Miązek. Od 1999 r. „Konrad” był także honorowym członkiem 5 Koneckiej Drużyny Harcerskiej im. ppor. cc Waldemara Szwieca „Robota”.

Zmarł 30 września 2013 r. w Warszawie. Pochowany został 5 paździer­nika 2013 r. na cmentarzu parafialnym w Dąbrówce, w gm. Aleksandrów w pow. opoczyńskim, gdzie spoczywają także jego rodzice i brat Jan Zbigniew Wroniszewski „Znicz”. We wrześniu 2014 r. w kwaterze partyzanckiej na cmentarzu parafialnym w Końskich wmurowano tablicę upamiętniającą Józefa K. Wroniszewskiego.

Odznaczenia:

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
• Krzyż Walecznych
• Krzyż Partyzancki
• Medal Pro Memoria

Źródła:

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku

• Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Olsztynie

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Kielcach

• Archiwum Stowarzyszenia Pamięci Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich Armii Krajowej „Ponury”–„Nurt”

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi

• Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Łodzi

Archiwum Państwowe w Kielcach

• Zarząd Miejski w Końskich

Archiwum Rady Miejskiej w Końskich

• Protokół nr XXVII/2005 z uroczystej sesji Rady Miejskiej w Końskich odbytej w dniu 3 IX 2005 r.

Archiwum Tadeusza Chmielowskiego

• Oświadczenie świadka [T. Chmielowskiego], Łódź 16 I 1977 r.
• List T. Chmielowskiego do E. Fitasa, Łódź 18 X 1983 r.; List E. Fitasa do
  T. Chmielowskiego, Skarżysko-Kamienna 1983 r.

Opracowania:

• Chlebowski C., Cztery z tysiąca, Warszawa 1983.
• Chlebowski C., Pozdrówcie Góry Świętokrzyskie, Warszawa 2017.
• Dokumenty do dziejów Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury”, wstęp, wybór i oprac. Marek Jedynak, Kielce–Kraków 2014.
• Garbacz J., Sylwetki. Jan Zbigniew Wroniszewski – ps. „Znicz”, „Gazeta Konecka” 1994, nr 34.
• Jedynak M., Niezależni kombatanci w PRL. Środowisko Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich Armii Krajowej „Ponury”–„Nurt” (1957–1989), Kielce–Kraków 2014.
• Jedynak M., Robotowcy 1943. Monografia II Zgrupowania Zgrupowań Party­zanckich AK „Ponury”, Końskie 2007.
• Wroniszewski J. Z., Życie w ciekawych czasach, Końskie 2009.