Pacak Jan „Lemiesz”

Jan Pacak urodził się 17 grudnia 1906 r. we wsi Lewoszów (gmina Grodzisko, powiat konecki). Jego rodzice – Kacper i Julia, z d. Kotras – zajmowali się pracą w gospodarstwie rolnym.

Ukończył trzyletnią szkołę powszechną w Lewoszowie, następnie po rocznym prywatnym przygotowaniu zdał egzamin do Państwowej Preparandy Nauczycielskiej w Opocznie, po ukończeniu której kontynuował naukę w Państwo­wym Seminarium Nauczycielskim w Kielcach. Ze względu na ubogi stan materialny rodziców, po ukończeniu dwóch kursów tegoż Seminarium, przeniósł się do Seminarium Nauczyciel­skiego w Słoninie (w woj. nowogródz­kim), gdzie uzyskał stypendium naukowe.

Po otrzymaniu świadectwa dojrzałości został powołany 15 lipca 1928 r. do wojska. Wstąpił do Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty w Tomaszowie Mazowieckim i po ukończeniu jej otrzymał 20 maja 1929 r. stopień plutonowego podchorążego. W 1932 r. w czasie wakacji odbył kurs Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego w Rudzie pod Skierniewicami.

Po 5-miesięcznej praktyce w 10 pp w Łowiczu, z dniem 1 paździer­nika 1929 r. objął obowiązki nauczyciela tymczasowego (nominowany dekretem Inspektora Szkolnego w Końskich) w VII kl. Szkoły Powszechnej w Stąporkowie, w której pracował do 1931 r., następnie został przeniesiony na własną prośbę do Szkoły Powszechnej w Sierosławicach, gdzie powie­rzono mu nauczanie i wycho­wawstwo w klasach trzecich oraz naukę śpiewu w klasach starszych. Pracował tam do 1940 r., na terenie tej szkoły założył sklepik uczniowski i chór szkolny dwugłosowy. W okresie 1940-1942 pełnił funkcję kierownika szkoły w Jóźwikowie, gdzie zorganizował również tajne nauczanie młodzieży. Działał w Ochotniczej Straży Pożarnej w Pomorzanach, zorganizował również Związek Strzelecki.

Jan Pacak był uczestnikiem kampanii wrześniowej, dostał się do niewoli niemieckiej, jednak udało mu się zbiec z obozu jenieckiego pod Zamościem. Wrócił w rodzinne strony i rozpoczął działalność w ruchu oporu. 26 października 1939 r. spotkał się z mjr. Henrykiem Dobrzańskim „Hubalem” i Janem Stoińskim „Brzoza”, „Górski” w gajówce u gajowego Barana, we wsi Zychy. To tam mjr „Hubal”, który według Jana Pacaka był człowiekiem niezwykle spokojnym, opanowanym i odważnym, podjął decyzję o powołaniu organizacji konspiracyjnej pod nazwą „Okręg Bojowy Kielce” i założył konspiracyjny „Obwód Radoszycki”, którego komendantem był J. Stoiński „Brzoza” (nauczyciel, późniejszy komendant ZWZ i AK w Końskich).
Po jego przeniesieniu się do Końskich, gdzie miał rozbudować organizację wyższego szczebla, obejmującą teren całego powiatu koneckiego, placówką ZWZ w Radoszycach kierował J. Pacak „Lemiesz”. Tworzył zręby działalności konspiracyj­nej na obszarze gmin: Grodzisko, Radoszyce, Pijanów, Miedzierza i Ruda Maleniecka. Jeździł po gminach i werbował zaufanych ludzi. Bardzo uroczysta przysięga członków organizacji z terenu gminy Grodzisko i Radoszyce odbyła się w lasku sosnowym między Wilczkowicami, Nadworowem i Sępem, zwanym Białkową Górą. Zaprzysiężeni członkowie ćwiczyli się w służbie żołnierskiej. Ćwiczenia polowe odbywały się w nocy przy księżycu; wykłady z teorii prowadzono w zakon­spi­rowanych domach, z wartownikami na zewnątrz. W wyniku pierwszej akcji konspiracyjnej zniknęły wszystkie drogowskazy; w drugiej – postawiono krzyże na grobie zamordowanych we wsi Królewiec. W innych akcjach przecinano druty telefoniczne, niszczono słupy oraz blokowano drogi kłodami.

Jan Pacak działał w ruchu oporu, pracując równocześnie jako nauczyciel w Jóźwikowie i mieszkając u rodziców w Lewoszowie.

W wyniku nasilenia przez Niemców walki z oporem i partyzantką J. Pacak byłby aresztowany, gdyby nie jego odwaga i łut szczęścia – kiedy żandarmi przyjechali po niego do domu rodziców, zastali go w domu, gdyż wrócił właśnie ze szkoły. Po sprawdzeniu dokumentów polecili mu ubrać się i udać razem z nimi. Poprosił o pozwolenie na umycie się, po uzyskaniu zgody wykorzystał sytuację – uciekł i skrył się w pobliskim lesie. Zaskoczeni Niemcy rzucili się w pogoń, lecz na próżno. Nie udało im się złapać zbiega. Uniknął aresztowania, lecz do domu już nie wrócił. Od tej pory ukrywał się, działając nadal w konspiracji. Niemcy jeszcze wielokrotnie nachodzili jego rodzinę próbując uzyskać informacje o miejscu pobytu Jana. Jego rodzeństwo: Julian i Maria, w obawie przed aresztowaniem, również wstąpili do oddziałów partyzanckich, działając do końca wojny. Maria, z męża Dorosławska, przyjęła ps. „Świetlana”, a jej mąż Wincenty Dorosławski – „Duch”.

Jan Pacak „Lemiesz” od lipca 1943 r. był w oddziale „Ponurego”, a po jego przegrupowaniu – w oddziale „Szarego”. W kilka miesięcy po uciecze Jana Pacaka, 8 kwietnia 1943 r., żandarmi ponownie przyjechali do jego domu, otaczając równocześnie całą wieś. Niemcy zamordowali wówczas 10 osób – spalili żywcem matkę Jana Pacaka, wraz z 9-osobową rodziną sąsiadów – Janusów, z której dwóch braci również było w partyzantce [1]. Tragedię rodziny Jana Pacaka pogłębił fakt rozstrzelania przez Niemców w tym dniu jego brata Antoniego oraz aresztowanie i wywiezienie niepełnoletniego brata Władysława wraz z siostrą Stanisławą w głąb Niemiec na przymusowe roboty.

Po przesunięciu linii frontu i ustąpieniu Niemców Jan Pacak, od 1 lutego 1945 r. do 1966 r., pracował jako podinspektor szkolny w powiecie koneckim, gdzie zajmował się organizacją od podstaw szkolnictwa oraz organizo­waniem wszystkich form oświaty dla dorosłych. 30 sierpnia 1947 r. ukończył kurs dla podinspektorów szkolnych do spraw oświaty i kultury dla dorosłych, zorganizo­wany przez Ministerstwo Oświaty w Karpnikach.

W latach 1966 – 1973 był kierownikiem jednej z największych szkół w Końskich, Szkoły Podstawowej nr 2. W tym czasie, m.in. dzięki jego staraniom, został wybudowany wspaniały gmach szkolny dla ponad tysiąca dzieci. Budynek szkoły powstał z inicjatywy społecznej, w ramach planu „1000 szkół na 1000-lecie”.

Jan Pacak udzielał się społecznie, był działaczem ZBoWiD-u, krzewicie­lem oświaty. Przez 25 lat pełnił funkcję sekretarza Zarządu Powiatowego Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Końskich.

Jan Pacak założył własną rodzinę – z żoną Michaliną miał troje dzieci: Grażynę, Barbarę i Annę. Małżonka (w czasie wojny łączniczka oddziałów party­zanckich) nie pracowała zawodowo, zajmując się wychowaniem córek.

Zmarł 20 marca 1975 r. w Końskich. Spoczywa na tutejszym cmentarzu.

Odznaczenia:

• Krzyż Walecznych
• Odznaka Grunwaldzka
• Srebrny Krzyż Zasługi
• Odznaka „Za zasługi dla Kielecczyzny”
• Odznaka Tysiąclecia Państwa Polskiego
• Nagroda Ministra Oświaty i Wychowania (nagroda II stopnia – 1972 r.)
• Złota Odznaka ZNP

---

[1] H. Sasal-Sadowska, W poszumie lasów koneckich. Tajne nauczanie, walka, marty­rologia nauczycieli i młodzieży w powiecie koneckim w okresie okupacji 1939-1945, Kraków 1983, s. 140 ; Staciwa S. K., Dzieje Radoszyc. T. 2, Kielce 2011, s. 292 ; Stanisław K. Staciwa podaje również drugą wersję opisu pacyfikacji Lewoszowa w dniu 8 IV 1943 r., z której wynika że Niemcy zabili 10 osób, a następnie spalili ich zwłoki (Staciwa S. K., Dzieje Radoszyc. T. 2, Kielce 2011, s. 293).

Źródła:

• Kacperski B., Wroniszewski J.Z., Końskie i powiat konecki 1939 – 1945. Cz. 1, Mieszkańcy Końskich w Kampanii Wrześniowej, Końskie 2004.
• Kacperski B., Wroniszewski J.Z., Końskie i powiat konecki 1939 – 1945. Cz. 3, Konspiracja konecka 1939-1943, Końskie 2005.
• Kacperski B., Wroniszewski J.Z., Końskie i powiat konecki 1939 – 1945. Cz. 5, Konspiracja konecka 1939-1945. Struktury terenowe : podobwody i placówki, Końskie 2007.
• Kacperski B., Wroniszewski J.Z., Wroniszewski J.K., Końskie i powiat konecki 1939 – 1945. Cz. 6, Konecka księga pamięci, Końskie 2008.
• Sasal-Sadowska H., W poszumie lasów koneckich. Tajne nauczanie, walka, martyrologia nauczycieli i młodzieży w powiecie koneckim w okresie okupacji 1939-1945, Kraków-Wrocław 1983.
• Staciwa S. K., Dzieje Radoszyc. T. 1-2, Kielce 2011.