Arystokrata, właściciel dóbr Końskie Wielkie, przemysłowiec, działacz polityczny i społeczny. Urodził się 4.04.1864 r. w Wysocku w Galicji jako młodszy syn Jana Dzierżysława hr. Tarnowskiego – marszałka Sejmu Krajowego Galicji i Lodomerii oraz Zofii z hr. Zamoyskich. Imię otrzymał po swym stryju Juliuszu hr. Tarnowskim, powstańcu styczniowym, który poległ w bitwie pod Komorowem w 1863 r.

Początkowo uczył się w domu rodzinnym w Dzikowie k. Tarnobrzega, a następnie w Krakowie, gdzie zdał maturę w II Gimnazjum św. Jacka. Studiował prawo na uniwersytetach krakowskim (absolutorium 1885) i wiedeńskim. Zdał także egzaminy państwowe: historyczno-prawny, sądowy i z nauk politycznych. Dodatkowo podjął studia w Akademii Górniczej w Leoben w Austrii. W 1887 r. przeniósł się do Końskich i uczył gospodarowania majątkiem i prowadzenia zakładów przemysłowych.

W 1893 r., po ślubie z pierwszą żoną Gabrielą z hr. Starzeńskich, otrzymał od ojca Końskie Wielkie w tymczasowe administrowanie. Nie mógł go przejąć na własność z braku poddaństwa rosyjskiego, które otrzymał jakiś czas później.

W 1913 r. majątek J.T. obejmował ok. 13 390 ha gruntów (w tym ok. 11 000 ha lasów i ok. 1000 ha ziemi ornej) i składał się z folwarków: Modliszewice, Pomorzany, Karolinów, Browary, Koczwara, Kościeliska, Dyszów. Do tego dochodziły: pałac i park w Końskich, dwór w Modliszewicach, kopalnie rudy żelaznej, fabryka żelaza płużnego, tartaki, fabryki terpentyny, kopalnia kamienia budowlanego, cegielnie, młyny oraz odlewnia żeliwa w Stąporkowie, będąca jedną z największych tego typu w Królestwie Polskim. W latach 1890-tych odlewnia produkowała ok. 4100 t. surówki rocznie i zatrudniała ok. 800 pracowników. W 1895 r. J.T. wydzierżawił odlewnię stąporkowską Towarzystwu Milowieckich Kopalń Węgla, które z Tow. Akcyjnym Huty Żelaznej „Puszkin” dokonało modernizacji oddziału wielkopiecowego i wybudowało linię kolejową.

Wyroby odlewni w Stąporkowie cieszyły się wielką renomą. Na wystawie przemysłowo-rolniczej w Radomiu w 1899 r. zostały nagrodzone srebrnym medalem, a J.T. otrzymał złoty medal za odlewy żeliwne, które po zakończeniu wystawy przekazał Średniej Szkole Mechaniczno-Technicznej M. Mittego w Warsza­wie. W 1911 r. J.T. sprzedał odlewnię w Stąporkowie warszawskiej firmie „Bracia Lilpop”.

Hrabia Juliusz mocno wspierał rozwój przemysłu na terenie Królestwa. W latach 1899-1910 był członkiem Rady Zjazdu Przemysłowców Górniczych i Hutniczych Królestwa Polskiego, a od 1901 r. prezesem rady warszaw­skiego oddziału Towarzystwa Popierania Rosyjskiego Przemysłu i Handlu. Działał ponadto w Spółce Rolnej Radomskiej.

Tarnowski należał do obozu tzw. realistów. Byli to członkowie powstałego w 1905 r. Stronnictwa Polityki Realnej (SPR). Do ugrupowania wchodzili głównie ziemianie, przemysłowcy, część duchowieństwa i inteli­gencji. Stronnictwo postulo­wało m.in. rozwój samorządu lokalnego, równość cywilną obywateli, uznanie prawa do używania języka polskiego w sądach, urzędach i administracji krajowej, nauczanie w języku narodowym oraz poparcie dla Kościoła katolickiego.

J.T. był jednym z sygnatariuszy „Memoriału dwudziestu trzech” z 10.11.1904 r. Był to jeden z pierwszych dokumentów upominających się o prawa narodowe, jaki został skierowany do cara, za pośrednictwem ministra spraw wewnętrznych ks. P. Światopołka-Mirskiego, przez prominentnych działaczy polskich. Autorzy memoriału proponowali m.in.: wprowadzenie zasady równouprawnienia i tolerancji religijnej, zniesienie praw wyjątkowych, zmiany w organizacji samorządu miejskiego i ziemskiego, dopuszczenie Polaków do sprawowania urzędów, normalizację położenia Kościoła katolickiego. Krytykowali także proces rusyfikacji, który ich zdaniem niszczył więź młodzieży ze szkołą i państwem.

Po wybuchu rewolucji 1905 r. J.T. zorganizował w Końskich spotkanie przedstawicieli różnych ugrupowań politycznych, podczas którego oma­wiano sposoby zaradzenia kryzysowi. W listopadzie tego samego roku J. Tarnowski wspólnie z gronem umiarkowanych konserwatystów: Zdzisławem ks. Lubomirskim, Sewerynem ks. Czetwertyńskim, Adamem hr. Krasińskim, Maciejem ks. Radziwiłłem, Tomaszem hr. Potockim, Henrykiem Dembińskim i Konstantym hr. Broel-Platerem utworzył stronnictwo polityczne o nazwie „Spójnia”, które opowiadało się za wprowadzeniem konstytucji, swobodami obywatelskimi, równością społeczną, równouprawnieniem ekonomicznym, kulturalnym i politycznym Polaków. Doma­gało się języka polskiego w szkołach, urzędach, sądach, rozwoju oświaty, zabez­pie­czenia praw robotników i rozwoju ekonomicznego kraju. Jesienią 1906 r. „Spójnia” została zlikwidowana a J.T. powrócił do SPR i został jednym z jego liderów.

Juliusz Tarnowski, wspólnie z drugą żoną Anną z hr. Branickich (poślubioną w 1897 r.), prowadził szeroką działalność społeczną i oświatową, zarówno w Końskich, jak i w skali ogólnokrajowej. Z jego inicjatywy w 1900 r. powstało koneckie Towarzystwo Ochotniczej Straży Ogniowej. Tarnowski został jego prezesem (pełnił tę funkcję do śmierci), jego żona otrzymała członkostwo honorowe. Od 1902 r. J.T. stał na czele komitetu parafialnego w Końskich, który nadzorował rozbudowę kościoła św. Mikołaja. Współorga­ni­zował prace komitetu, częściowo współfinanso­wał prace remontowe w świątyni.

W 1907 r. J.T. został wiceprezesem Rady Towarzystwa Popierania Pracy Społecznej. Była to organizacja utworzona przez realistów i endeków, która w zamyśle twórców miała być ponadpartyjna. Jej głównym celem miało być przygotowywanie przyszłych pracowników samorządu krajowego. Było to szczególnie ważne w kraju, w którym mieszkańcy przez dziesięciole­cia pozostawali poza funkcjami publicznymi. W 1911 r. powołał w Końskich oddział Stowarzyszenia Emerytalnego Pracowników Prywatnych, tworząc fundację na swych dobrach. W tym samym roku został prezesem Koneckiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Oszczędnościowo-Pożyczkowego „Spójnia”.

Hrabia popierał rozwój szkół rolniczych, handlowych, leśnych oraz szeroko pojętej oświaty w duchu chrześcijańskim i narodowym. W domu Tarnowskich organizowano zbiórki skautowe (nielegalne wówczas w zaborze rosyjskim), w których uczestniczyli dwaj synowie Tarnowskiego: Władysław i Juliusz.

Tarnowski wsparł finansowo otwartą w 1901 r. siedmioklasową szkołę handlową w Radomiu. W 1915 r. pomógł w uruchomieniu koneckiego gimnazjum, które dotował. Był zaangażowany w działalność Polskiej Macierzy Szkolnej, która funkcjonowała od 1905 r. i zajmowała się organizo­waniem ochronek (jedną z nich utrzymywał w swoim majątku w Końskich), szkół powszechnych, średnich, bibliotek itp., z wykładowym językiem polskim. Zdelegalizowaną przez Rosjan w 1908 r. PMS (działającą od tego momentu w utajeniu) reaktywowano w 1916 r. za zgodą niemieckiego generał-gubernatora warszawskiego. W dniu 01.03.1917 r. Tarnowski został wybrany na prezesa Zarządu Głównego PMS. W czasie jego przewodnic­twa dążono do organizowania kół na prowincji, tworzenia szkół początkowych, średnich i zawodowych oraz przygotowania nauczycieli. Pomimo utrudnień wynikających z podwójnej okupacji ziem polskich (niemieckiej i austriackiej) praca PMS rozwijała się pomyślnie. W sprawoz­daniu za rok 1917 wymieniono 450 kół Macierzy, które prowadziły rozmaite formy działalności oświatowej.

J. Tarnowski był jednym z fundatorów – założycieli Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Legat jego oraz Władysława Kiślańskiego, Michała hr. Sobańskiego, Włodzimierza ks. Czetwertyńskiego, Ludwika Trylskiego, Antoniego Wieniawskiego i Mariana Kiniorskiego przyczynił się do utworzenia tej uczelni. Tarnowski nie doczekał inauguracji nowego roku akademickiego (w 1918 r.).

Ważnym elementem publicznej działalności J.T. było wspieranie organizacji rolniczych, w tym Towarzystwa Rolniczego Radomskiego, którym kierował przez dziewięć lat poczynając od 1905 r. W czasie swej kadencji organizował wystawy, pokazy rolnicze, wykłady i pogadanki. Jednocześnie współpracował przy tworzeniu Centralnego Towarzystwa Rolniczego w Warszawie (wchodził w skład zarządu). W dniu 02.12.1916 r. Rada Główna CTR powołała Juliusza Tarnowskiego na stanowisko prezesa. Dla hrabiego, podobnie jak i dla innych działaczy CTR, rolnictwo stanowiło szczególny dział gospodarki narodowej, nie tylko ze względów ekonomicz­nych. Podkreślano więź łączącą ziemianina i chłopa z uprawianą przez nich ziemią. Z kolei ta więź była składową polskiego patriotyzmu. Rolnictwo posiadało własną odrębną tradycję, stanowiącą istotną część polskiej tradycji narodowej, co Tarnowski wielokrotnie podkreślał w swych wystąpieniach.

Juliusz Tarnowski był też (do wybuchu I wojny) prezesem Towarzystwa Zachęty Chowu i Wyścigów Koni Półkrwi w Ćmielowie, które zostało oficjalnie zatwierdzone przez władze w 1895 r., a na pocz. XX w. przeniesione do Radomia. Tam zbudowano tor wyścigowy i przeniesiono z Ćmielowa trybuny. Hrabia, zapalony admirator sportów hippicznych, sam wielokrotnie brał udział w wyścigach i pokazach.

Po wybuchu I wojny światowej Końskie znalazły się na linii frontu, a dom Tarnowskich został zajęty przez sztab niemiecki, rosyjski i austriacki. W pałacu kwaterował m.in. gen. Hindenburg oraz syn cesarza Wilhelma książę Joachim. Anna hr. Tarnowska zorganizowała w jednym ze skrzydeł pałacowych szpital polowy, opiekowała się uciekinierami wojennymi przejeżdżającymi przez Końskie i organizowała zbiórki żywności dla lokalnego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny.

Juliusz Tarnowski na początku I wojny działał w Gubernialnym Komitecie Obywatelskim, potem w Radzie Przybocznej c.k. Komisarza Rządowego dla Końskich, która zajmowała się sprawami sanitarnymi, administracyjno-porządkowymi i podatkowymi. Po śmierci Henryka Dembińskiego, w lutym 1916 r. wybrano Tarnowskiego na prezesa Głównego Komitetu Ratunkowego w Lublinie.

W roku 1917 Tarnowski wszedł w skład Tymczasowej Rady Stanu, powołanej decyzją władz niemieckich i austro-węgierskich. Kandydatura Tarnowskiego była zgłaszana już pod koniec 1916 r., zaś on sam pretendował do tytułu marszałka koronnego, który miał stać na czele Rady. Ostatecznie w czerwcu 1917 r. Tarnowski wszedł (obok swego brata Adama hr. Tarnowskiego) w skład Komisji Realizacyjnej TRS, która miała za cel opracować zasady organizacji naczelnych polskich władz państwowych.

Juliusz Tarnowski zmarł na tyfus w Warszawie 3.10.1917 r.

Pierwszy pogrzeb odbył się w tamtejszym kościele św. Aleksandra, w podziemiach którego złożono trumnę hrabiego. Pragnieniem rodziny było, aby J.T. spoczął w Końskich, blisko domu oraz mieszkańców, wśród których żył i dla których działał. Wdowa Anna hr. Tarnowska przystąpiła do remontu i modernizacji cmentarnego kościoła pw. Św. Jana Chrzciciela i św. Anny, który pełnił niegdyś funkcję kaplicy grobowej Małachowskich. Projekt przebudowy katakumby zamówiono u krakowskie­go architekta Wacława Krzyżanowskiego. Brat zmarłego Zdzisław hr. Tarnowski ofiarował do głównego ołtarza w kościele kopię łaskami słynącego obrazu Matki Boskiej Dzikowskiej. Jej wykonania podjął się Tadeusza Korpal (1889 – 1977), znany malarz, legionista, pedagog i poeta.

Powtórny pogrzeb J.T. odbył się w Końskich 7.08.1918 r. Uroczystościom przewodniczył bp sandomierski Marian Ryx. Mowy wygłosili m.in. przedstawiciele powiatowego komitetu obywatelskiego, Towarzystwa Rolniczego Radomskiego, ministerstwa rolnictwa, burmistrz Końskich oraz biskup ordynariusz sandomierski.

Juliusz Tarnowski w swym testamencie zapisał żonie ¼ część majątku na własność, a ¼ w dożywotnie użytkowanie. Pozostałą część otrzymywały dzieci: Władysław, Juliusz, Gabriela, Stefan. Powołano tzw. radę familijną, która wspierała wdowę i nieletnich potomków w admini­stracji. W jej skład weszli: bracia zmarłego Zdzisław i Adam, książę regent Zdzisław Lubomirski, Henryk hr. Potocki z Chrząstowa oraz Józef hr. Broel-Plater z Niekłania. W 1935 r. dobra Końskie przeszły na własność Władysława hr. Tarnowskiego.

Tarnowski był dwukrotnie żonaty. Pierwszą żonę Gabrielę hr. Starzeńską (1868-1894), córkę hr. Wacława (uczestnika powstania 1863 r. i zesłańca w głąb Rosji) i Marii Aurory de Bezzi, poślubił w Krakowie 31.08.1893 r. Para miała jednego syna Rafała (ur. i zm. w 1894 r.). Gabriela Tarnowska zmarła rok po ślubie, spoczęła w krypcie grobowej Tarnowskich w podziemiach kościoła oo. dominikanów w Tarnobrzegu.

W dniu 14.09.1897 r. w Warszawie Juliusz Tarnowski ożenił się powtórnie z Anną hr. Branicką (1876-1953), córką Władysława (wielkiego mecenasa kultury i nauki oraz znanego filantropa) i Julii z hr. Potockich. Anna odziedziczyła po ojcu i wniosła w dom Tarnowskich dobra oraz zbiory biblioteczno-muzealne w Suchej Beskidzkiej, które z czasem przejął jej syn Juliusz Tarnowski. Juliuszostwo Tarnowscy mieli czworo dzieci: Władysława, Juliusza, Gabrielę i Stefana. Anna Tarnowska zmarła na emigracji we Francji, została pochowana w Montresor.

Władysław hr. Tarnowski

– ur. 1899 ; aresztowany przez Sowietów po 17.09.1939, okoliczności śmierci nieznane. Ostatni właściciel majątku Końskie Wielkie. Absolwent krakowskiej Szkoły Handlowej. W l. 1918-1920 walczył w wojnie polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej. Odznaczony „Krzyżem Walecznych”. W 1928 r. poślubił w Chrobrzu Marię
hr. Wielopolską (1904-1979), córkę Aleksandra hr. Wielopolskiego margrabiego Gonzaga-Myszkowskiego i Zofii hr. Broel-Plater. Ich synowie: hr. Juliusz (ur. 1929), hr. Marek (1932-2013), hr. Aleksander (ur. 1934).

Juliusz hr. Tarnowski (1901-1989)

– Absolwent paryskiej École Libre des Sciences Politiques, ostatni właściciel dóbr oraz zbiorów na zamku w Suchej Beskidzkiej. Poślubił w 1930 r. w Krakowie Różę hr. Zamoyską (córkę hr. Adama i Rogniedy Steckiej). Ich potomkowie: hr. Władysław (ur. 1931), hr. Anna (1931 – 2013, mąż Michel Veuthey), hr. Adam (ur. 1937), hr. Rafał (ur. 1937-2017), hr. Rose Marie (ur. 1940, mąż John Punch), hr. Stefan (ur. 1946).

Gabriela hr. Tarnowska (1903-2000)

– poślubiła w 1930 r. w Końskich Władysława hr. Potockiego z Chrząstowa.

Stefan hr. Tarnowski (1906-1943)

– absolwent The London School of Economics and Political Science. Podczas II wojny światowej zaangażowany w działalność konspiracyjną.

Bibliografia:

Archiwum Narodowe w Krakowie, Oddział na Wawelu

• Archiwum Dzikowskie Tarnowskich, dokumenty dóbr Końskie Wielkie
• Korespondencja Jana Dzierżysława hr. Tarnowskiego

Archiwum Ochotniczej Straży Pożarnej w Końskich

• Złota Księga OSP. Historia założenia i działalności Ochotniczej Straży Pożarnej m. Końskie (mps)

Archiwum Wydziału Ksiąg Wieczystych Sądu Rejonowego w Końskich

• Księga hipoteczna, nr 77 (dobra Końskie Wielkie).

Opracowania:

• Borkowski-Dunin J., Almanach błękitny, Warszawa-Lwów 1908.
• Corpus studiorosum Universitatis Iagiellonicae, Kraków 2015.
• Barański J., Jubileusz 500-lecia rozpoczęcia budowy kościoła św. Mikołaja w Końskich, [w:] Końskie. Zeszyty Historyczne [nr] 4, Końskie 1993.
• Brzeziński M., Koneckie rody magnackie, [w:] Końskie. Zarys dziejów, pod red. M. Wikiery, Końskie 1998.
• Dworzaczek W., Leliwici Tarnowscy od schyłku XVI wieku do czasów współcze­snych, Tarnobrzeg 1996.
• Dzięciołowski S., Centralne Towarzystwo Rolnicze w Królestwie Polskim i jego polityka agrarna 1906-1918, Warszawa 1981.
• Fajkosz A., Tradycje przemysłowe Stąporkowa, [w:] Wczoraj i dziś stąporkowskich odlewni, Stąporków 1978.
• Kidzińska A., Stronnictwo Polityki Realnej 1905-1923, Lublin 2007.
• Kowalczyk R. W., Inicjatywy ziemian i przemysłowców ziemiańskich w wybranych sektorach gospodarki Królestwa Polskiego w drugiej połowie XIX i na początku XX w., „Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku”, T. 7, 2010.
• Kozłowski C., Działalność polityczna koła międzypartyjnego w latach 1915-1918, Warszawa 1967.
• Krasińska I., Maj S., Wystawy rolniczo-przemysłowe w guberni radomskiej w latach 1885-1913. W 90. Rocznicę wystawy staszowskiej, Kielce 2002.
• Księga pamiątkowa SGGW (1937).
• Markowski M. B., Obywatele ziemscy w województwie kieleckim 1918-1939, Kielce 1993.
• Miąso J., Szkolnictwo zawodowe w Królestwie Polskim w latach 1815-1915, Wrocław 1966.
• Nowak S., Dzieje i dorobek Stąporkowa. Historia industrialna, „Almanach Świętokrzyski”, T. 2, 2017.
• Stemler J., Polska Macierz Szkolna. Szkic historyczno-sprawozdawczy z 20-lecia działalności 1905-1925, Warszawa 1926.
• Suleja W., Tymczasowa Rada Stanu, Warszawa 1998.
• Krasicki A., Dziennik kampanii rosyjskiej 1914-1916, Warszawa 1988.
• Pamiętnik księżnej Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, oprac. J. Pajewski, Poznań 1997.
• Ryx J., 25-lecie 1911-1935 z perspektywy pokolenia przedwojennego, [w:] „Księga pamiątkowa na 75- lecie „Gazety Rolniczej” 1861-1935”, Warszawa 1938.
• Ś.P. Juliusz Tarnowski. Wspomnienia i mowy wygłoszone z powodu śmierci, Warszawa 1918.

Nekrologi:

• Nekrologi Juliusza Tarnowskiego opublikowane w r. 1917: „Czas” nr 459, „Gazeta Rolnicza” nr 41, „Polska Macierz Szkolna” nr z 15 XI, „Przewodnik Kółek i Stowarzyszeń Rolniczych” nr 41, „Tygodnik Ilustrowany” nr 41, „Ziemianin” nr 42, „Zorza” nr 41.